Δρ. Ευγενία Σουμάκη Παιδοψυχίατρος - Ψυχαναλύτρια ΕΕΨΨ

Στην Ελλάδα από τη δεκαετία του ’60 άρχισαν να εμφανίζονται πρωτοπόρες δραστηριότητες στα πλαίσια της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης.

Κατά τις δεκαετίες του 70 και του 80 δημιουργήθηκαν υπηρεσίες στην Κοινότητα, απομακρυνόμενες από τα παραδοσιακά κέντρα ψυχιατρικής, με πρωτεργάτη τον Τ. Σακελλαρόπουλο. Διαδοχικά ιδρύθηκαν και λειτούργησαν το Ινστιτούτο κοινωνικής ψυχιατρικής στο Παγκράτι, η Εταιρεία κοινωνικής ψυχιατρικής, η πρώτη Κινητή Μονάδα και οι δομές του Έβρου (Λειβαδίτης Μ., 1969). Την ίδια περίοδο αναπτύχθηκαν και άλλες υπηρεσίες κοινωνικής ψυχιατρικής όπως:

• Το Τμήμα Ψυχολογικής Παιδιατρικής του Νοσοκομείου Παίδων «Αγ. Σοφία», στην Αθήνα (Δ/ντής Ι. Τσιάντης)
• Το Κοινοτικό Κέντρο Ψυχικής Υγιεινής στη Θεσσαλονίκη (Δ/ντής Ν. Μάνος)
• Η Πανεπιστημιακή Κλινική της Ιατρικής Σχολής Ιωαννίνων (Δ/ντής Καθ. Α. Λιάκος)
• Η Πανεπιστημιακή Κινητή Μονάδα της Περιφέρειας Θεσσαλονίκης (Δ/ντής καθ. Χ. Ιεροδιακόνου)
• Το Κ.Κ.Ψ.Υ. Βύρωνα – Καισαριανής (Δ/ντής Καθ. Μ. Μαδιανός)

Οι δομές αυτές παρείχαν ικανοποιητική δημόσια περίθαλψη, τομεοποιημένης περιοχής μόνον σε 8% περίπου του πληθυσμού της χώρας, λόγω μη ολοκλήρωση της τομεοποίησης, ουσιαστικής ανυπαρξίας ενός κεντρικού προγράμματος ανάπτυξης υπηρεσιών στην περιφέρεια, έλλειψης αρκετών δομών, έλλειψης συντονισμού και συνεργασίας (Σακελλαρόπουλος 1995).

Τριάντα χρόνια μετά την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση εξακολουθεί να πλανάται το ερώτημα «Και Τώρα Τι ;» (Forum 7/8-12-2012), ένα ερώτημα που αναφέρεται στην πολύπλευρη κρίση που βιώνει η χώρα. Η συνέχεια της εξέλιξης της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης κινδυνεύει και λόγω της οικονομικής κρίσης και των επιπτώσεών της, αλλά και λόγω της στάσης των κρατικών φορέων απέναντι σε ζητήματα που αφορούν την οργάνωση και ανάπτυξη των υπηρεσιών ψυχικής υγείας.

Στόχος της σύγχρονης παιδοψυχιατρικής είναι όλα τα προβλήματα ψυχικής υγείας να αντιμετωπίζονται με την παραμονή των παιδιών και των εφήβων στην κοινότητα, παρέχοντας σ’ αυτά όλο το εύρος των εξειδικευμένων υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής φροντίδας και αποκατάστασης.

Το σύστημα των υπηρεσιών ψυχικής υγείας παιδιών και εφήβων παρά το ότι κατέγραψε μια θετική εξέλιξη παρέμεινε ανεπαρκές και περιορισμένο σε ανάπτυξη σε σχέση με τις σύγχρονες ανάγκες των παιδιών, των εφήβων και των οικογενειών τους και οι υπηρεσίες βρίσκονται συγκεκριμένες στα μεγάλα αστικά κέντρα, ενώ σε 30 νομούς της χώρας δεν υπάρχει καμμία παιδοψυχιατρική υπηρεσία, με αποτέλεσμα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού να μείνει ακάλυπτο από άποψη παιδοψυχιατρικής φροντίδας.

Παρούσα κατάσταση
Η σημερινή κοινωνικοοικονομική και πολιτιστική κρίση (από το 2009) ανέδειξε μια σειρά από χρόνιες δυσλειτουργίες που ταλαιπωρούν αλλά πρωτίστως διχάζουν και κατακερματίζουν τόσο του ψυχισμού του υποκειμένου ξεχωριστά, όσο και της ελληνικής κοινωνίας συνολικά.

Αυτές οι χρόνιες δυσλειτουργίες τόσο στη δομή όσο και στην καθεαυτή οργάνωση κράτους και πολιτείας, έχουν ως αποτέλεσμα την ανεπαρκή θεσμική λειτουργία και ταυτόχρονα την ανάδειξη μιας πληθώρας αντιφατικών συμπεριφορών σε κοινωνική και σε ατομικό επίπεδο.

Ο συνδυασμός όλων αυτών των παραγόντων που σχετίζονται με την κρίση όπως η ανεργία, η ανασφάλεια, η κατάργηση των θεσμών, η συνεχής διάψευση, η έλλειψη ορίων, οι σοβαρές συγκρούσεις και η δυσαρμονία της οικογενειακής ζωής, έχει οδηγήσει τόσο στην αύξηση των νέων περιπτώσεων άρα και στη ζήτηση των παιδοψυχιατρικών υπηρεσιών, όσο και στην ποιοτική αλλαγή της ψυχοπαθολογίας που αντιμετωπίζουμε στην καθημερινή κλινική πρακτική.

Η συνεχής περικοπή των γενικών δαπανών για την υγεία και πρόνοια οδήγησε στη συρρίκνωση των – ούτως ή άλλως – ανεπαρκών παιδοψυχιατρικών υπηρεσιών του ΕΣΥ και στην κατάργηση ή μείωση ουσιαστικών πολιτικών παιδικής μέριμνας για τις ευπαθείς παιδικές ομάδες.

Ο ρόλος της εποπτείας
Η λειτουργία μιας παιδοψυχιατρικής ομάδας στο πλαίσιο της κοινότητας χρειάζεται να ακολουθήσει συγκεκριμένες αρχές και πρακτικές, όπως την παροχή με μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα σε σύντομο χρονικό διάστημα και το μικρότερο δυνατό κόστος, την ανάγκη του θεραπευτικού «συνεχούς» (continuity of care) την διαθεσιμότητα, την ανταποκριτικότητα και το είδος της θεραπευτικής προσέγγισης που το άτομο ή η οικογένεια δικαιούνται να έχει.

Σημαντικό θέμα είναι επίσης η αρχή της προσβασιμότητας καθώς η χωροταξική τοποθέτηση της υπηρεσίας πρέπει να επιτρέπει την εύκολη πρόσβαση τόσο στους χρήστες της υπηρεσίας όσο και στους θεραπευτές.

Το δυσκολότερο όμως θέμα είναι η αρχή της διαλεκτικής αλληλεπίδρασης, όπως διατυπώθηκε από τον Μαδιανό (1994) και αναφέρεται στη διαρκή αλληλεπίδραση του ειδικού ψυχικής υγείας με την εκάστοτε κοινότητα, καθώς χρειάζεται να κατανοήσει τις πολιτιστικές αξίες και συνήθειες τις εφαρμοσμένες πολιτικές υγείας, τις οικονομικές και ιδεολογικές απόψεις που αυτές υπηρετούν για να καταφέρει να αξιολογήσει τις πραγματικές ανάγκες και να εκπονήσει τα αντίστοιχα προγράμματα. Η παιδοψυχιατρική ομάδα συναντιέται με το παιδί και τους θεσμούς και καλείται να συνθέσει όλα τα πεδία σκέψης -ιατρικό και θεραπευτικό ψυχολογικό, παιδαγωγικό και θεσμικό- τα οποία δεν εξαρτώνται από τους ίδιους νόμους και δεν υπακούουν στις ίδιες αναλογίες, παρά το γεγονός ότι τέμνονται και αλληλοδιαπλέκονται.

Η σημασία της εποπτείας, δηλαδή της συνεχούς ανάλυσης των φαινόμενων της ομάδας είναι απαραίτητη για να γίνουν φανερά σ’ όλους τα εμπόδια που παρουσιάζονται στην κοινοτική λειτουργία με στόχο την αποκάλυψη των συνειδητών και ασυνείδητων εμποδίων και τη σύνθεση.

Πρόκειται για μια διαδικασία που έχει ως σκοπό την αμοιβαία πληροφόρηση, την ανταλλαγή, το μοίρασμα και τη συλλογική επεξεργασία της καθημερινής θεραπευτικής και εμπειρίας.

Ο επόπτης λοιπόν σ’ αυτά τα «ειδικά πλαίσια» θα χρειαστεί να έχει υπόψη του τις πραγματικές συνθήκες του πλαισίου (setting) και να τις εξισορροπήσει, τις ανάγκες των εποπτευόμενων θεραπευτών, τα δυναμικά της ομάδας και της κοινότητας που δημιουργούν μαζικές προβολές και πολλαπλές μεταβιβάσεις.

Συχνά σε δύσκολες καταστάσεις, είτε λόγω της βαρύτητας του περιστατικού, είτε λόγω συγκεκριμένων δυσκολιών στους φορείς, είναι εύκολο να θεωρηθεί ο θεσμός σαν μοναδική και μη αμφισβητήσιμη αντικειμενική αξία και να υιοθετήσουν τα μέλη ασυνείδητα «εύκολες» λύσεις όπως σύσταση για νοσηλεία, παραπομπή άλλου, ή διχογνωμίες μεταξύ των θεραπευτών για το είδος της θεραπείας ή ανταγωνισμοί μεταξύ των θεσμών.

Από τα παραπάνω είναι φανερό το πόσο απαραίτητη είναι η εποπτεία ως μια σύνθετη διαδικασία μάθησης – εκπαίδευσης, δυνατότητας μεγαλύτερης επίγνωσης των αντιμεταβιβαστικών συναισθημάτων του θεραπευτή, ως μια συνάντηση, ως ένα πεδίο εμπειρίας, ως ένας «χώρος» ανάλυσης και σύνθεσης της ιστορίας του παιδιού και της οικογένειας στο κοινοτικό πλαίσιο που ανήκει.

Βιβλιογραφία

- Αναγνωστόπουλος Δ.Κ., Σουμάκη Ε. «Οι επιπτώσεις της κοινωνικο-οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία των παιδιών και των εφήβων» (2012). Ψυχιατρική, Τόμος 23, Τεύχος 1, 13-16

- Αναγνωστόπουλος Δ.Κ. , Σουμάκη Ε., «Η κατάσταση Ψυχικής Υγείας των Παιδιών και Εφήβων στην Ελλάδα της Κρίσης». (2013). Περιοδικό Σύναψις, Τόμος 9, (29): 11-16.

- Anagnostopoulos D. Soumaki E. The state of child and adolescent psychiatry in Greece during the international financial crisis: a brief report. European Child & Adolescent Psychiatry. February 2013, V 22, (2), pp 131-134.

- T.Lemperiere- A.Feline. Εγχειρίδιο Ψυχιατρικής Ενηλίκων. Στοιχεία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Εφαρμογές της στην Ελλάδα. Υπευθ. έκδ. Π. Σακελλαρόπουλος. Εκδ. Παπαζήση, 1995.

- «Εισαγωγή στην Κοινοτική Παιδοψυχιατρική». Αναγνωστόπουλος Δ. Λαζαράτου Ε (επιμ), Εκδ. Ψυχιατρική Κλινική, Ιατρική Σχολή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. (2005)

- Ασημόπουλος Χ. «Η Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση των Παιδιών και Εφήβων με Προβλήματα Ψυχικής Υγείας στην Ελλάδα. Αναγκαιότητα, Παρούσα κατάσταση, Προοπτικές». Στο : «Θέματα Ψυχοδυναμικής και ψυχοκοινωνικής και Παιδοψυχιατρικής» (2007).